In de exporuimte van cultuurcentrum ’t Schaliken bij Moktamee in de Bovenrij opent dit weekend een ongewone tentoonstelling. De Herentalse Kathleen Boel is antropologe van beroep en deed tien jaar veldwerk in Afrika. Ze ontpopte zich het voorbije anderhalf jaar bij wijze van hobby tot amateur-kunsthistoricus met een specifiek studiegebied. Maar de retro-deurgrepen uit keramiek en email die je vooral bij oudere woningen nog aantreft, lijken op het eerste gezicht een waardeloos gebruiksvoorwerp, vaak blijken ze vervaardigd te zijn door kunstenaars met naam.

“Omdat ik mijn versleten voordeur wilde vervangen, keek ik in de zomer van 2021 met wat meer belangstelling naar andermans deuren”, vertelt Kathleen Boel. “En zo viel mijn oog op een prachtige deurgreep uit keramiek bij een buurman in de Markgravenstraat. Ik wilde ineens dat verhaal weten. Ik belde aan en de tachtiger Pierre Langewouters deed open. Jammer genoeg wist hij niets over de herkomst van de deurgreep, maar ik heb wel een heel gezellige voormiddag bij hem doorgebracht. Het is heel bijzonder, maar eender waar ik in België in het voorbije jaar aanbelde, bewoners vragen me altijd binnen voor een tasje koffie. Belgen zijn echt best wel een hartelijk volk.”

Link met architectuur

Maar daarmee was de honger naar meer informatie natuurlijk niet gestild. Alleen bleek het enorm moeilijk om meer te weten te komen over het wat volkse fenomeen van de keramieken deurgrepen. “Aanvankelijk lanceerde ik een oproep via kanalen waarvan ik wist dat ze zeker een ouder publiek zouden bereiken, zoals Kerk & Leven”, lacht Kathleen. “Ik richtte mij ook tot heemkringen, erfgoedcellen en zelfs het architectuurinstituut. Maar de heemkringen vonden het geen geschiedenis, de erfgoedcellen vonden het niets dat wordt overgeërfd en het architectuurinstituut beschouwde het als functionele voorwerpen waar een architect niets mee te maken heeft.”

Het kostte uiteindelijk eindeloos veel zoekwerk in de archieven van het Vlaams Architectuurinstituut in Antwerpen vooraleer Kathleen Boel op een eerste verband tussen architectuur en keramieken deurgrepen is gestoten. “Na langdurig verder graven, heb ik uiteindelijk 35 Belgische keramisten gevonden die ermee bezig waren. Het merendeel van hen of hun nabestaanden heb ik intussen kunnen interviewen.”

Oer-Belgisch

Daaruit komen enkele verrassende vaststellingen. Zo is het een oer-Belgisch fenomeen, want buiten een enkeling in Nederland en Duitsland zaten de producenten enkel in ons land. Het gegeven begon bij de art nouveau-tegeltjes in het midden van de negentiende eeuw, maar eindigde in de jaren zeventig tijdens de oliecrisis. “Toen gingen heel wat bedrijfjes dicht, omdat mensen geen geld meer hadden om te bouwen of te verbouwen. Sindsdien worden geen keramieken deurgrepen meer gemaakt. Ja, het is dus écht een afgesloten brokje geschiedenis.”

Kunstgeschiedenis zelfs, want Kathleen ontdekte dat heel wat keramisten met naam en faam zich op het vervaardigen van de deurgrepen toelegden. “Zij maakten vooral kunst in keramiek, maar dat verkocht vaak niet genoeg om te kunnen overleven. Om den broden leverden ze onder andere deurgrepen aan bedrijfjes of ateliers die de klinken verkochten”, zegt ze.

Hanen en zeepaarden

De geschiedenis die de Herentalse het voorbije anderhalf jaar wist te ontrafelen, wordt in de tentoonstelling via heldere pancartes uit de doeken gedaan. Daarnaast gaat heel wat aandacht naar de bekende keramisten en hun werken. Ten slotte zijn er heel veel concrete voorbeelden van de verrassend grote verscheidenheid aan deurgrepen uit de eigen collectie te zien.

“Ik heb intussen zelf een honderdtal exemplaren in mijn bezit, naast foto’s van 4.000 deurgrepen in heel België. Driehonderd daarvan alleen al zijn in Herentals, Noorderwijk en Morkhoven te vinden. Ja, ik heb al die foto’s zelf gemaakt. Ik reis letterlijk met mijn dochter door het hele land om alle straten af te lopen op zoek naar deurgrepen. Intussen kan ik zelfs meteen zien wie een bepaald exemplaar gemaakt heeft. Het populairst bij de Belgen blijken grepen met haantjes of zeepaardjes, maar de reden daarvoor heb ik nog niet achterhaald.”

Kunstvoorwerpen

Met al haar studiewerk hoopt ze dat Belgen deze ordinaire gebruiksvoorwerpen weer gaan weten te waarderen. “Eigenlijk wonen we in een gigantisch openluchtmuseum, terwijl die deurgrepen dagelijks bij verbouwingen achteloos bij het bouwpuin worden gegooid. Of ik nog door een straat kan lopen zonder continu naar de handgrepen te kijken? Nee, maar jij vanaf morgen ook niet meer.”

Jammer genoeg kan Pierre Langewouters het resultaat van de zoektocht waartoe zijn deurgreep in de Markgravenstraat aanleiding gaf niet meer beleven, hij overleed een jaar geleden. En Kathleens voordeur is nog altijd niet vervangen.

De tentoonstelling ‘Dat opent deuren’ is van 4 tot en met 26 maart iedere vrijdag, zaterdag en zondag van 14u tot 17u gratis te bezichtigen in Moktamee in de Bovenrij 30 (ingang via de grote poort). Op zondagen 5 en 19 maart neemt Kathleen Boel ook wandelaars op ontdekkingstocht door Herentals, maar daarvoor moet je vooraf inschrijven.

www.schaliken.be, alternatievekunstroute.be